Dünya Bankası Lojistik Performans Endeksi 2023 sonuçları Nisan ayında açıklandı. 2007 yılından bu yana düzenlenen ve iki yılda bir hazırlanan raporda Türkiye, 139 ülke arasında 3.4 puan alarak 38. sırada yer aldı. Dünya Bankası’nın iki yılda bir hazırladığı Lojistik Performans Endeksi’nin hazırlanış süreci, önemi, puanlama sistemi gibi birçok noktayı Türkiye’de en iyi bilen İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ) İşletme Mühendisliği Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Dilay Çelebi’ye sorularımızı yönelttik. İşte Prof. Dr. Dilay Çelebi’nin sorularımıza verdiği cevaplar…

“ENDEKSİN HAZIRLANMASINDA ÜLKELERİN TEMSİL EDİLMESİ GİBİ BİR DURUM SÖZ KONUSU DEĞİLDİR”

Dünya Bankası Lojistik Performans Endeksi çalışmasında sizin Türkiye'yi temsil ettiğiniz doğru mu? Lojistik Performans Endeksi'nde göreviniz halen devam ediyor mu?

Lojistik Performans Endeksi, ülkelerin ticaret lojistiği performanslarında karşılaştıkları zorlukları ve fırsatları ve performanslarını iyileştirmek için neler yapabileceklerini belirlemelerine yardımcı olmak amacıyla Dünya Bankası tarafından oluşturulmuş etkileşimli bir kıyaslama aracıdır. Endeks Dünya Bankası tarafından görevlendirilmiş profesyonel ve tarafsız bir ekip tarafından hazırlanmakta, raporlanmakta ve sunulmaktadır. Yani bu endeksin hazırlanmasında ülkelerin temsil edilmesi gibi bir durum söz konusu değildir.

2015-2016 yıllarında Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü (OECD) bünyesindeki Uluslararası Ulaştırma Forumu’nda görev yaptığım sırada, endeksin geliştirilmesi için Dünya Bankası bünyesinde oluşturulmuş küçük bir çalışma grubuna katılmıştım. Bu çalışma kapsamında, özellikle o yıllarda endeks puanlarında yaptığı büyük atılım sebebiyle, Türkiye LPI üzerinden ülkelerin lojistik performanslarını nasıl artırabileceklerini araştırdığımız bir çalışmada örnek ülke olarak seçilmişti. Ben de Türkiye üzerinden yapılan bu araştırmayı yönetmiştim. Aynı zamanda endeksin gelişen ekonomik ve sosyal konjonktürde, ülkelerin lojistik performanslarının daha iyi temsil edecek şekilde nasıl geliştirilebileceğine dair çalışmalarımız da olmuştu.

"LPI ÜLKELERE YOL GÖSTERMESİ AMACIYLA 2007 YILINDA OLUŞTURULMUŞTUR”

Dünya Bankası Lojistik performans Endeksi fikri nasıl ortaya çıkıyor?

Ülkelerin farklı alanlardaki durumlarını ve gelişimlerini takip edip, diğer ülkelerle kıyaslama yapılabilmesine olanak sağlamak için Dünya Ticaret Örgütü, Dünya Bankası, Birleşmiş Milletler gibi uluslararası kuruluşlar tarafından oluşturulmuş çok sayıda gösterge bulunmaktadır. Lojistik Performans Endeksi de bu doğrultuda, ülkelerin verimliliği değerlendirmesi, rekabet gücünü artırması, politikalar oluşturması, ticareti kolaylaştırması, yatırımı çekmesi ve sürdürülebilir kalkınmayı teşvik etmesi açısından ülkelere yol göstermesi amacıyla 2007 yılında oluşturulmuştur. LPI ülkelerin lojistik performansının değerlendirilmesi için geliştirilmiş en kapsamlı ve geniş çaplı göstergedir. Örneğin LPI 2023, 139 ülke arasında karşılaştırmaya olanak tanımaktadır. Bu bağlamda, Lojistik Performans Endeksi ve onu oluşturan göstergeler, ülke performansını lojistik aktivitelerin çeşitli boyutlarında ölçmek ve lojistik performansını diğer ülkelerle kıyaslamak için benzersiz bir veri seti oluşturmaktadır.

“ENDEKS AMACINA FAZLASIYLA ULAŞTI”

Endeks ilk günkü amacına ulaştı mı?

Lojistik Performans Endeksi oluşturulduğu ilk tarihten bu yana politika yapıcılar, akademisyenler, lojistik uygulayıcıları, sanayi dernekleri ve danışmanlar için küresel bir ticaret ve nakliye kolaylaştırma göstergesi olarak kendini kanıtlamıştır. 2007'den bu yana 1.000'den fazla araştırma yayını, yüzlerce politika oluşturma raporu LPI verilerini kullanarak oluşturulmuştur. Buna, çok sayıda ders kitabı, danışmanlık raporu ve çeşitli seviyelerde öğretim materyalleri ve tezler de eklenebilir. LPI, aynı zamanda Türkiye gibi bir çok ülkenin lojistik ve ulaştırma stratejilerinin belirlenmesi, ticaret lojistiğindeki farklılıkları anlaşılması ve karşılaştırılması yanı sıra zorlu darboğazlara ilişkin politikaların bilgilendirilmesi için ampirik bir temel olarak kullanılmıştır. Kısaca, endeksin oluşturduğu ilgi açısından amacına fazlasıyla ulaştığı rahatlıkla söylenebilir.

ENDEKSTEKİ PUANLAMA SİSTEMİ

Endekste puanlama nasıl yapılıyor? Puanlama anketten mi ibaret. Bu yöntem devam edecek mi? Yeni yöntem ya da yöntemler fikri var mı?

Aslında Lojistik Performans Raporu ülkelerin birçok lojistik gösterge üzerinden değerlendirilmesine olanak sağlayan farklı bölümler içermektedir. Genel olarak Lojistik Performans Endeksi olarak bilinen ve ülkelerin sıralanmasında kullanılan puan, “Uluslararası Lojistik Performansı”dır. Bu puan ülke puanlarının, gümrük performansı, altyapı kalitesi, gönderi düzenleme kolaylığı, lojistik hizmet kalitesi, gönderi takibi ve zamanında teslimat olarak isimlendirilebilecek, altı temel boyuttaki puanının ağırlıklı ortalamasının birleşimidir. Hem örneklemin oluşturulması aşamasında, hem de algıya dayalı bir değerlendirme olduğu için, gerçek lojistik performansını ne kadar doğru yansıtacağına dair soru işaretleri bulunması sebebiyle, endeksin daha nesnel veriler üzerinden oluşturulması konusundaki tartışma ve çalışmalar uzun süredir sürmektedir. 2015 yılında bu amaçla yaptığımız detaylı çalışmada, endeksin hesaplanmasında yapılacak böyle bir değişikliğin veri erişimindeki zorluklar sebebiyle endeksin kapsamını büyük ölçüde daraltacağı sonucu çıkmış, bu sebeple puanlama yönteminin korunmasına karar verilmişti. Diğer yandan, aradan geçen yıllar içinde gelişen teknoloji ve bilgi işleme sistemleri yanı sıra sistematik veri toplama sistemlerinin yaygınlaşması sebebiyle, ülkelerin lojistik performansına gerçek veri elde edilmesi daha da kolaylaştı. Geçmiş endeks değerlendirmeleri sadece uzmanların yanıtladığı anketlere dayalı oluşturulmuş olmasına rağmen, 2023 yılında yayınlanan en son rapor, bu kapsamda Büyük Veri yaklaşımından türetilen dünya çapında ticaretin hızını ölçmek için yeni temel performans göstergelerini içermektedir. Bu göstergeler, milyonlarca gönderinin gerçek uluslararası hareketine dayanarak oluşturulmuştur.

ENDEKSTE ANKET SORULARININ ETKİSİ

Endeks hazırlanırken anket şeklinde kaç soru soruluyor ve bu sorular ülkelerde kimlere soruluyor?

Ankete dayalı oluşturulan “Uluslararası Lojistik Performansı” endeksi, anketin temel bölümünde bulunan, her biri farklı bir lojistik performans alt bileşenine denk gelen altı adet soruya verilen yanıtlardan oluşturulmaktadır. Ülkeler bu altı bileşen altında, uluslararası yük ve kargo taşıyıcı firmalarından gelen lojistik uzmanlarına yönelik çevrimiçi bir anketle değerlendirilmektedir. Ankete katılım davet üzerine gönüllülükle olmaktadır. 2023 yılı öncesinde, anket uluslararası ve ulusal olmak üzere iki kısımdan oluşuyordu. İlk kısım için anket yanıtlayıcılardan ortak çalıştıkları en fazla sekiz adet ülkeyi değerlendirmesi istenmektedir. Ulusal lojistik performans endeksi, yani ikinci bölüm, 2023 yılındaki bu son raporda, artık değerlendirme gerçek işlem verisi üzerinden yapıldığı için kaldırılmıştır.

139 ÜLKEDEN 4 BİN 90 LOJİSTİK UZMANININ DEĞERLENDİRMESİ

Son 2023 endeksi oluşturulurken kaç kişi ya da kurumla görüşme yapılıyor?

6 Eylül - 5 Kasım 2022 tarihleri arasında gerçekleştirilen 2023 anketi, 139 ülkenin 4.090 lojistik uzmanı tarafından değerlendirmesini içermektedir.

Endeks'te ilk 10 ve ilk 20'de olmanın ülkelere sağladığı avantajlar nelerdir?

Endeks raporu puana dayalı bir sıralama ile sunulduğu için sıralamanın veya ilk 10’da, 20’de olmanın bir avantaj olduğu gibi bir algı oluşabilmektedir. 2016 raporu açıklandığında Almanya’dan bir bürokratın “Yine kazandık!” diye sevindiğini hatırlarım. Fakat akıldan çıkarılmaması gereken bunun bir yarış olmadığı. Zaten sıralamadaki puan farklarının çok küçük olduğunu görebilirsiniz. Güven aralıklarını da göz önüne alınca, sıralamada beş aşağı beş yukarısı fark etmez.

Ülkelerin endekste hangi sırada olduklarından çok, lojistik performans puanlarının göre geçmişe ve benzer ülkelere göre kıyaslama amacıyla kullanılması daha doğru bir yaklaşım olacaktır. Zaten son raporda puanların virgülden sonra tek haneye düşürülmesinin ve sıralama yerine performans gruplarının oluşturulmasının sebebi budur.

Mevcut çalışmalar, lojistik performansın uluslararası ticaret hacmi üzerindeki olumlu etkisini defalarca göstermiştir. Dolayısıyla lojistik performansı, ticareti kolaylaştırmak ve ülkenin ekonomik kalkınmasını canlandırmanın önündeki engelleri kaldırmak için çok önemli faktörlerden biri olarak öne çıkmaktadır.

Endeksteki 6 kriterin artırılması ve yeni bir kriter ya da kriterler ekleme gibi bir düşünce var mı?

Uluslararası Lojistik Performans Endeksinin geçmiş senelere göre kıyaslama özelliğinin kaybolmaması için mevcut alt bileşenlerin değiştirilmesi şu anda düşünülmemektedir. Fakat yeni raporda göreceğiniz gibi, özellikle Covid-19 ve iklim değişikliği gibi tedarik zincirlerinin yapılarını yeniden düzenlememiz gerektiğini gösteren gelişmelerin gerektirdiği sürdürebilirlik ve dayanıklılık gibi yeni ölçütler ayrıca değerlendirmeye alınmaktadır.

ENDEKSTE TÜRKİYE’NİN YERİ

Türkiye, endekste 2023 endeksinde bir toparlanma gerçekleştirse de sürekli geriye gidiyordu. Bunun nedenleri sizce neler?

Sıralama olarak değil de, puan olarak bakıldığında Türkiye Lojistik Endeks Puanında sadece 2018 yılında anlamlı bir gerileme gözlenmiştir. Bir bütün olarak ele alındığında Lojistik Performans Endeksi, bir ülkenin tüm bileşenlerde iyi performans gösterme becerisini yansıtmaktadır. Bir bileşendeki düşük performans, genel performansı aşağı çekmektedir. 2018 yılı puanları incelendiğinde düşüşün asıl olarak gümrük işlemlerinin etkinliği bileşeninde olduğu gözlemlenebilir. Yaptığımız çalışmalar, bu bileşenin ortalama gümrük işlem süreleri kadar, işlem sürelerinde değişkenlikten etkilendiğini göstermiştir.

İLK 15 HEDEFİNE ULAŞMAK İÇİN YAPILMASI GEREKENLER

Türkiye'nin endekste ilk 15'e girme gibi bir hedefi vardı. Bu hedefe ulaşabilmesi için neler yapmalı? Hangi konulara ağırlık vermeli?

Lojistik performansın iyileştirilmesi için uygulanacak altyapı ve teknoloji geliştirme, ticaret düzenlemelerinin ve gümrük işlemlerinin basitleştirilmesi, nitelikli işgücü geliştirme, sürdürülebilirlik ve yeşil girişimler, ticareti kolaylaştırma anlaşmaları gibi stratejiler çeşitli faktörleri ve paydaşları içeren kapsamlı ve tutarlı bir yaklaşım gerektirir. Fakat bu stratejilerin her ülkenin özel ihtiyaçlarına ve koşullarına uyacak şekilde özelleştirilmesi gerektiği unutulmamalıdır. Örneğin düşük endeks puanlarına sahip ülkeler için altyapı, performansın iyileştirilmesi açısından en önemli unsur olabilir. Ancak sürdürülebilir yüksek lojistik performansın anahtarı, politika ve özel sektör gelişimini kapsayan daha geniş bir dizi müdahalede yatmaktadır. Türkiye gibi orta ve üst performans diliminde yer alan ülkeler, mevcut kaynakları açısından muhtemelen en zorlu politika gündemiyle karşı karşıyadır. Bu ülkeler için bağlanabilirlik, lojistik performansının en büyük belirleyicisidir. Bağlanabilirliği geliştirmek, fiziksel altyapıya, lojistik ağlara, düzenleyici reformlara ve çeşitli paydaşlarla işbirliğine yapılan yatırımları birleştiren çok yönlü ve uzun vadeli bir yaklaşım gerektirmektedir.

Son olarak eklemek istediğiniz başka konu var mı?

Lojistik Performans Endeksi ve bileşenleri, ülke lojistiği ve ticareti kolaylaştırma ortamları hakkında en kapsamlı ve karşılaştırılabilir verileri sunsa da, ankete katılanların değerlendirdikleri ülkelerle ilgili sınırlı deneyimleri nedeniyle dar bir geçerlilik alanına sahip olduğu unutulmamalıdır.