6202 sayılı 21.12.1953 tarihli Resmi Gazete’de GATT (Gümrük Tarifeleri ve Ticaret) Anlaşmasının “transit serbestisi” başlıklı 5’inci maddesi noktasına virgülüne kadar aynı olacak şekilde şöyle yayımlanmıştır.

“1. Bir Âkid Tarafın hudutları dışında başlayan ve biten tam bir seferin bir kısmını bu Âkid Tarafın ülkesinde, aktarmalı veya aktarmasız, antrepolu veya antreposuz, inkıtalı veya inkıtasız veyahut nakil şekli değiştirilerek veya değiştirilmeden kateden emtia ile (Bagajlar dahil) gemiler vesair nakil vasıtaları, mezkûr Âkid Tarafın ülkesinde transit halinde addolunur. İşbu maddede bu nevi nakliyata “transit nakliyat” denilmiştir.

2.Milletlerarası transit için en elverişli yolları ihtiyar eden Âkit Tarafların ülkelerinden gelen veya buralara giden transit nakliyat, diğer Âkit Tarafların ülkelerinde transit serbestisine mahzar olacaktır.

Gemi ve vapurların bandıralarına, emtia, gemi vapur ve sair nakil vasıtalarının sahiplerine veya bunların menşe, hareket, giriş, çıkış ve tahsis mahallerine müstenit mülahazalarla herhangi bir tefrik yapılmayacaktır.

3.Her Âkid Taraf kendi ülkesinden geçecek transit nakliyatın, selâhiyetli gümrük bürosuna bir beyanname ile bildirilmesini isteyebilecektir; bununla beraber uygulanması gereken gümrük kanun ve nizamlarına riayet edilmemesi müstesna, diğer Âkid Tarafların ülkelerinden gelen veya buralara giden bu nevi nakliyat, lüzumsuz bekletme veya takyitlere tabi tutulmayacak ve nakil masraflariyle transit dolayısiyle yapılan idari masraflara veya ifa edilen hizmetin bedeline tekabül eden ücretler hariç, gümrük resimlerinden bilumum transit resimlerinden veya transitle ilgili diğer bilumum mükellefiyetlerden muaf olacaktır.

4.Âkid Tarafların ülkelerinden gelen veya buralara giden transit nakliyata diğer Âkid Taraflarca tatbik olunacak bilumum resim ve nizamlar, nakil şartlarının icapları dairesinde, âdil olmalıdır.

5.Transite müteallik bilûmum resimler, nizamlar ve kaideler mevzuunda her Âkid Taraf, diğer Âkid Tarafların ülkelerinden gelen veya buralara giden transit nakliyata, her hangi bir üçüncü memleketten gelen veya buraya giden transit nakliyata uyguladığı muameleden daha az müsaadekâr bir muamele uygulamyacaktır. 

6.Her Âkid Tarafın, diğer her hangi birÂkid Taraf ülkesinden transit olarak geçin mallara uygulayacağı muamele, menşe mahallerinden tahsis mahallerine mezkûr ülkeden geçmeden kalilleri halinde tatbik edilecek muameleden, daha az müsaadekâr olamıyacaktır. Bununla beraber her Âkid Taraf, emtianin rüçhanlı resimlerden istifade edebilmesi için vasıtasız sevkiyatı şart koştuğu veya emtianın Gümrük Resminin tesbitinde ittihaz ettiği kıymetlendirme usulünde vasıtasız sevkiyatı bir unsur olarak nazarı itibara aldığı hallerde, işbu Anlaşma tarihinde yürürlükte bulunan vasıtasız sevkiyata müteallik şartları idamede serbest olacaktır.

7.İşbu madde hükümleri transit olarak geçen hava taşıtlarına uygulanmayacak, fakat hava yolu ile transit geçen emtiaya (Bagajlar dahil) uygulanacaktır.”

Gelin şimdi aynı metni günümüz Türkçesine çevirelim:

“1. Bir akit tarafın sınırları dışında başlayan ve biten tam bir seferin bir kısmını bu akit tarafın ülkesinde, aktarmalı veya aktarmasız, antrepolu veya antreposuz, kesintili veya kesintisiz ya da taşıma şekli değiştirilerek veya değiştirilmeden yol alan eşya ile (bagajlar dahil) gemiler diğer taşıt araçları, anılan akit tarafın ülkesinde transit halinde sayılır. İş bu maddede bu tür taşımacılığa “transit taşımacılık” denilmiştir.

2.Uluslararası transit için en elverişli yolları seçen akit tarafların ülkelerinden gelen veya buralara giden transit yük, diğer akit tarafların ülkelerinde de transit serbestisi ile onurlandırılacaktır.

Gemi ve vapurların bandıralarına, eşya, gemi vapur ve diğer taşıt araçlarının sahiplerine veya bunların menşe, hareket, giriş, çıkış ve tahsis yerleri gerekçe gösterilerek herhangi bir ayrım yapılmayacaktır.

3.Her akit taraf kendi ülkesinden geçecek transit taşımacılık konusu eşyanın, yetkili gümrük bürosuna bir beyanname ile bildirilmesini isteyebilecektir; bununla beraber uygulanması gereken gümrük kanun ve yönetmeliklerine uyulmaması hariç olmak üzere, diğer akit tarafların ülkelerinden gelen veya buralara giden bu tür taşımacılık, gereksiz bekletme veya kısıtlamalara tabi tutulmayacak ve taşıma masraflarıyla transit nedeniyle yapılan idari masraflara veya verilen hizmetin bedeline karşılık gelen ücretler hariç, gümrük vergilerinden tüm transit harçlarından veya transitle ilgili diğer tüm yükümlülüklerden muaf olacaktır.

4.Akit tarafların ülkelerinden gelen veya buralara giden transit taşımacılığa diğer akit taraflarca uygulanacak tüm vergi ve resimler, taşıma koşullarının gereklilikleri esas alınarak adil belirlenmelidir. 

5.Transite ilişkin tüm vergi - resimler ve kurallar konusunda her akit taraf, diğer akit tarafların ülkelerinden gelen veya buralara giden transit taşımaya, her hangi bir üçüncü ülkeden gelen veya buraya giden transit taşımaya uyguladığı işlemden daha az izin verici bir işlem uygulamayacaktır. 

6.Her akit tarafın, diğer her hangi bir akit taraf ülkesinden transit olarak geçen mallara uygulayacağı işlem, menşe yörelerinden tahsis yörelerine anılan ülkeden geçmeden taşınması halinde uygulanacak işlemden daha az izin verici bir işlem olamayacaktır. Bununla beraber,  her akit taraf, eşyanın indirimli vergilerden yararlanabilmesi için doğrudan  sevkiyatı şart koştuğu veya eşyanın gümrük vergisinin belirlenmesinde esas aldığı kıymetlendirme usulünde doğrudan sevkiyatı bir unsur olarak dikkate aldığı hallerde, işbu Anlaşma tarihinde yürürlükte bulunan doğrudan sevkiyata ilişkin koşulları devam ettirmede serbest olacaktır.

7.İşbu madde hükümleri transit olarak geçen hava taşıtlarına uygulanmayacak, fakat hava yolu ile transit geçen emtiaya (bagajlar dahil) uygulanacaktır.”

Özetle, maddede transit serbestisinin esas olduğu; sadece ikili taşımalarda değil, transit geçişlerde de transiter ülkenin transit yükler için gerekli kolaylıkları sağlaması gerektiği; transit geçilen ülkelerin bu yükler için bir gümrük beyannamesi (TIR karnesi, T1 Belgesi vs) isteyebileceği, ancak bu taşımalar için hizmet bedelleri dışında bir vergi alamayacağı; anılan ülkenin taşımayı yapan araçları gereksiz bekletmelere ve kısıtlamalara tabi tutamayacağı; eğer her şeye rağmen bir transit vergisi (yol geçiş ücreti) belirlenmiş ise bu verginin tahsilinde ülkeler arasında farklı uygulamalara yer verilemeyeceği hükme bağlanmıştır.

Günümüzde de uluslararası transit taşımacılığının anayasası yukarıda değindiğimiz GATT’ın 5’inci maddesidir.

Durum böyle olmakla birlikte, Avusturya İdare Mahkemesi, transit geçiş belgesi olmadan geçiş yapan bir Türk TIR kamyonuna kesilen para cezasına itiraz üzerine, “Buna göre, Türkiye’de yerleşik olan firmaların söz konusu üye devlete ya da bu üye devletin toprakları üzerinden diğer ülkelere, sadece anılan ülke ile Türkiye arasında imzalanmış ikili anlaşmalar kapsamında belirlenmiş limitlerdeki kotalar ya da taşımacıya tahsis edilmiş kamu yararına dayanan işler kapsamında verilmiş geçiş belgeleri kullanılarak yapılan eşya taşımaları, Katma Protokolün 41’inci maddesinin 1’inci fıkrası açısından hizmetlerin serbest dolaşımı üzerinde herhangi bir yeni kısıtlama yaratmadığını belirtmiştir” şeklinde karar verebiliyor.

Bir başka anlatımla Avusturya İdare Mahkemesi transit malların taşınması için kota izninin gerekli olduğunu; bu izin olmadan yapılan transit taşımalar için kesilen para cezasına yapılan itirazın temelsiz olduğuna karar veriyor.

Oysa,  anılan mahkeme Katma Protokolün 41’inci maddesi yerine GATT’ın 5’inci maddesini esas alsa idi, “Transit serbestisi esas olduğuna göre, ikili anlaşmalarla belirlenen ücretsiz transit geçiş belgesi olmayan TIR kamyonuna para cezası değil, yol geçiş ücreti uygulanmalıydı. Bu nedenle, para cezası kararının iptali gerekir” şeklinde karar vermesi gerekirdi.

Hukuk kurallarının ayaklar altına alınması istisna değil kural haline gelirse, bunun altından hiç kimse kalkamaz ve dünya ticaret hacmi düşmeye devam eder.

Cahit Soysal/csoysal@uysen.com